صادرات گوجه فرنگی نماد بازار خارجی کشاورزی ایران
در سالهای اخیر بازار گوجه فرنگی و تخم مرغ به نماد بازار کشاورزی و حتی وضعیت اقتصادی کشور تبدیل شدهاند. نوسانات قیمتی کوتاه مدت، کاهش عرضه، عدم ثبات قوانین و مقررات واردات و صادرات و … از جمله مسائل حوزه گوجه فرنگی هستند. تقاضا برای گوجه فرنگی خام و فراوری شده در ایران زیاد است. از طرف دیگر تقاضای جهانی نیز برای این محصول بالاست. زمانی که عرضه و تقاضا در بازار همخوانی نداشته باشند تغییرات قیمتی رخ خواهد داد و دخالت نادرست دولت برای تنظیم بازار میتواند حتی باعث پیچیدهتر شدن این موضوع شده و یک مبحث اقتصادی را به یک مسئلهی سیاسی تبدیل نماید. برای ریشه یابی موضوع عدم تعادل عرضه و تقاضا، بررسی زنجیره تولید میتواند کمک کننده بوده و راه حل را آشکار نماید. با نگاهی ساده به نمودار روابط اعضای زنجیره تأمین گوجه فرنگی در کشور میتوان به نکات مهمی پی برد.
برای مثال اگر برنامههای ملی و توسعهای کشور را مد نظر قرار دهیم میتوان دریافت که اکثر برنامههای پیشرفت و توسعه و اسناد بالادستی بر سطح اول یعنی تأمین کنندهها تمرکز کردهاند. این در حالی است که جهش تولید و افزایش ارز آوری با هدف بهبود وضعیت شاخصهای اقتصادی در حوزه کشاورزی مستلزم توجه همه جانبه به بازیگران، عملکردها و روابط و فعالیتهای زنجیره تولید است. توزیع ثروت نیز در طول زنجیره متناسب نبوده و بیشتر در سطح سوم و چهارم تجمع یافته است. در بررسی ارتباطات نیز مشخص میشود که ارتباطات مهمی که میتواند بین اعضا وجود داشته باشد به دلیل نبود زیرساختها ایجاد نشدهاند. برای مثال ارتباط معنی داری بین کشاورزان تجاری و سوپرمارکتها و فروشگاهها وجود ندارد. این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته، مزارع صنعتی دارای برند بوده و محصول ارائه شده در فروشگاهها با نام تجاری مزرعه مربوطه شناخته میشوند. این نقصان با ایجاد ارتباط بین کشاورزان خرده مالک، کالکتورها (واسطه ها)، تجار میدان تره بار و سپس فروشگاهها رفع شده است. طولانی شدن مسیر ارتباط تولید کننده و مصرف کنندهی نهایی انرژی بر و پر هزینه است. در این مسیر کالکتورها نقش اصلی را بازی کرده و میتوانند با ایجاد تشکلها یا اتحادیهها بر کشاورزان خرده مالک سلطهی اقتصادی داشته باشند که در عمل نیز این اتفاق میافتد و عموماً محصول کشاورزان خرده مالک با قیمتی بسیار پایینتر از بازار توسط کالکتورها خریداری میشود. چنین مشکلاتی در زنجیره تولید گوجه فرنگی رواج داشته و لذا کارایی این زنجیره در ایران در بخشی از زنجیره (ارتباط با رنگ قرمز دیاگرام فوق) مناسب و در بخش دیگر نامناسب است. در همین بخش قرمز نیز گرایش تجار و فراوری کنندهها به صادرات باعث میشود گوجه فرنگی خام به جای ورود به بازار داخلی از دسترس خارج شود و ارزآوری حاصل نیز به دلیل افزایش هزینههای نگهداری زنجیره بی اثر گردد.